2.1.5. Rozszerzalność
TEX ma wbudowany język programowania (inaczej mówiąc jest językiem
programowania). Za pomocą tego języka można definiować rozszerzenia
tego systemu, tworząc specjalizowane systemy składu.
2.1.6. Cena
TEX nic nie kosztuje. Ściślej mówiąc jest to program typu public
domain (dobro wspólne). Autor TEX-a wyraził zgodę na bezpłatne
rozpowszechnianie i używanie tego programu.
Nie wszystkie programy public domain na świecie mają jednak
taki sam status. Na ogół ich autorzy decydują o tym, co w ich przypadku
oznacza określenie public domain.
W przypadku TEX-a, w ramach szerokiej zgody autora na
używanie jego dzieła, możliwe jest nawet utworzenie
własnej implementacji z powszechnie dostępnej źródłowej
wersji programu i sprzedawanie jej już jako programu
komercyjnego -- odpłatnego. Przykładem takiej implementacji
jest wspaniale opracowany program ,,Textures'' firmy Blue
Sky Research, który jest implementacją TEX-a na komputery
Macintosh. Jest to produkt komercyjny, którego używanie
wymaga licencji. Użytkownicy Macintosha mogą też wybrać --
jeśli wolą -- bezpłatną implementację TEX-a, program
OzTEX.
Polska wersja systemu TEX, zawierająca standardowy zestaw fontów
z polskimi znakami diakrytycznymi, polskie reguły przenoszenia
(dzielenia) wyrazów oraz komplet makr (makrodefinicji) napisanych
w języku TEX nazywa się MEX i ma również status public
domain. Jest ona dostępna -- podobnie jak TEX -- w wersji źródłowej.
Coś jednak zawsze kosztuje. Najwięcej chyba (czasu albo pieniędzy)
kosztuje nauczenie się obsługi TEX-a. Z pewnością można
uczyć się go latami i jeszcze być daleko od stwierdzenia
,,wiem wszystko''. Kosztują też pewne programy związane z
TEX-em, np. niektóre sterowniki urządzeń zewnętrznych.
Również większość fontów, nie należących do podstawowego
kompletu TEX-a można nabyć jedynie odpłatnie.
2.1.7. Przenośność
Kod źródłowy programu TEX jest powszechnie dostępny i zawiera
dobrze opracowaną dokumentację wewnętrzną. Został on napisany
w specjalnie opracowanej wersji języka Pascal, w tzw. języku WEB.
Autor systemu zadbał bardzo starannie o to, żeby cechy programu
związane ściśle z określonym typem komputera lub systemem operacyjnym,
m. in. takie jak sposoby zapisywania i czytania plików,
były starannie wydzielone w tekście programu i łatwe do wymiany.
Z dużą pieczołowitością opracował też rozmaite działania wewnętrzne
programu, tak żeby dla tych samych danych program dawał dokładnie
takie same wyniki, niezależnie od typu komputera, rodzaju procesora użytego
do obliczeń itp.
Dzięki tym cechom powstały implementacje TEX-a na dziesiątki różnych
typów komputerów, pod różnymi systemami operacyjnymi. Praktycznie każdy
typ komputera, poczynając od 16-bitowych ma swoją wersję systemu TEX.
2.1.8. Logiczność w przeciwieństwie do graficzności
,,Logiczność'', to możliwość opisywania w TEX-u
logicznej struktury składanego tekstu, co bardzo ułatwia
dokonywanie wszelkich zmian w tekście, już po jego złożeniu.
Jest to prawdopodobnie jedna z najważniejszych cech TEX-a,
stanowiących o jego sile i możliwościach
2.2. Kim są użytkownicy TEX-a?
Użytkownicy TEX-a, to w znacznej części pracownicy naukowi i studenci
wyższych uczelni i innych instytucji naukowych, choć nie brakuje też
wydawców, a także np. wytwórców pieczątek czy wizytówek, agencji
reklamowych itp.
2.3. TEX-owcy, łączcie się
Ze względu na to, że TEX ma stosunkowo niewielu użytkowników,
TEX-owcy zawiązują stowarzyszenia, zwane grupami, w celu łatwiejszej
wymiany informacji, współpracy, łatwiejszego rozpowszechniania
oprogramowania itp.
Istnieje międzynarodowe stowarzyszenie użytkowników TEX-a:
TEX Users Group z siedzibą w Stanach Zjednoczonych. W Europie prawie w
każdym kraju zawiązały się narodowe grupy użytkowników.
W Polsce w 1992 r. powstała Polska Grupa Użytkowników Sytemu TEX,
w skrócie GUST. Grupa wydaje własny biuletyn informacyjny, organizuje
doroczne konferencje użytkowników oraz współorganizuje szkolenia
obsługi systemu. Dzięki Grupie istnieje też dostępna elektronicznie
(dla użytkowników sieci komputerowych) lista dyskusyjna oraz archiwum
oprogramowania związanego z TEX-em.
2.4. Do czego służy TEX?
TEX pozwala komputerowo robić to, co dawniej robili zecerzy.
Praca zecera w drukarni polegała na tym, że z gotowych
czcionek, zawierających poszczególne znaki, odlewanych z
ołowiu lub innego metalu, układał on kolejne linijki
tekstu, a następnie -- układając takie linijki jedna nad
drugą -- montował z nich kolumny tekstu, które następnie,
spięte odpowiednią ramą, były umieszczane w maszynie
drukarskiej i służyły do drukowania stron.
Obecnie takie prace wykonuje się komputerowo. Końcowy efekt
pracy komputera w tym zakresie zależy od oczekiwanego
stopnia profesjonalizmu lub jakości. W prostszym przypadku
wynikiem mogą być strony tekstu wydrukowane bezpośrednio na
papierze za pomocą podłączonej do komputera drukarki
(laserowej, mozaikowej lub atramentowej). W zastosowaniach
profesjonalnych, kiedy wynik składu ma być zastosowany w
druku, tworzy się przezroczystą folię z nieprzezroczystym
tekstem, naświetloną w urządzeniu zwanym fotonaświetlarką.
Promień lasera naświetla na błonie fotograficznej małe
punkciki w miejscach, które mają być nieprzezroczyste.
Następnie taka błona po wywołaniu służy do wykonania matryc
drukarskich do tzw. druku offsetowego.
2.5. Czy TEX-em można...?
Często użytkownicy różnych programów służących do podobnych
celów zadają sobie nawzajem pytania w rodzaju: ,,Czy twoim systemem
można...?''. Podobne pytania mogłyby paść w odniesieniu do systemu
TEX. Wymienienie wszystkiego, co można zrobić TEX-em nie tylko
nie jest łatwe, ale jest niemożliwe. Możemy jednak przyjrzeć się
kilku przykładom.
TEX jest uniwersalnym systemem pozwalającym na wykorzystanie
go do wszelkich prac związanych z nadawaniem formy tekstom.
Można nim składać wszystko począwszy od listów i ulotek,
poprzez wszelkiego rodzaju książki i czasopisma (w tym naukowe
i nutowe), a skończywszy na wielkich dziełach, jak encyklopedie.
Typowe systemy mają na ogół listę dobrze przygotowanych, ściśle określonych
czynności, które potrafią zrealizować. Nic poza tą listą nie może
być wykonane. W przypadku TEX-a trudność
może polegać jedynie na tym, że jeszcze nie umiemy czegoś
za jego pomocą zrobić.
Z racji swojego sposobu działania TEX nigdy nie pracuje samotnie.
W swoim cyklu przetwarzania współpracuje
z różnymi programami pomocniczymi, między innymi z edytorem i ze
sterownikami urządzeń zewnętrznych. Od wyboru tych programów
i sposobu organizacji jego cyklu przetwarzania
zależą często jego możliwości. Pisząc poniżej, że TEX może to-i-to,
mamy na myśli, że można tak skonfigurować TEX-a i połączyć go z
innymi programami, że jest to możliwe.
W szczególności bardzo dużą moc daje TEX-owi połączenie z systemem
PostScript.
2.5.1. Matematyka i inne nauki
TEX nie ma równego sobie systemu w zakresie składu
prac i książek naukowych, w szczególności matematycznych i fizycznych.
Większość matematyków używa TEX-a do pisania swoich prac. TEX
jest standardem Amerykańskiego Towarzystwa Matematycznego (AMS),
największej organizacji matematyków na świecie.
2.5.2. Ilustracje
TEX pozwala na włączanie do tekstu dowolnych ilustracji (w tym zdjęć,
również barwnych).
2.5.3. Nuty
Istnieje co najmniej kilka rozszerzeń TEX-a pozwalających na skład nut.
Co najmniej jednym z nich można składać nawet najbardziej skomplikowane
partytury i -- co bardzo ważne -- łączyć skład nut z wszystkimi innymi
elementami, na które pozwala TEX. W tym samym dokumencie, a nawet na tej
samej stronie mogą znaleźć się nuty, teksty, formuły matematyczne, zdjęcia itp.
2.5.4. Kolory
Przy odpowiednim połączeniu systemu TEX z wyjściowymi urządzeniami
barwnymi TEX może składać w kolorze. Teksty, tło, ilustracje itp.
mogą być wielobarwne.
2.5.5. Różne kroje pisma
Niektórzy użytkownicy systemu TEX błędnie sądzą, że
ten program wyposażony jest w skończony, ograniczony i zamknięty
komplet krojów pisma i że nie można w nim użyć innych krojów.
Autor TEX-a wyposażył go w rodzinę krojów pisma o nazwie
Computer Modern. Kroje te, opracowane częściowo na wzór
rodziny krojów Modern, zostały zaprojektowane przez Donalda Knutha
we współpracy z jednym z najwybitniejszych współczesnych typografów
Hermanem Zapfem. Rodzina krojów Computer Modern zawiera dużą liczbę znaków
przeznaczonych do składania formuł matematycznych i dlatego dobrze nadaje
się do wykonywania składu prac naukowych.
Program TEX nie jest jednak w żaden sposób związany z rodziną
Computer Modern. Można w nim wykorzystywać praktycznie wszystkie kroje
pisma opracowane na świecie. Każda większa firma zajmująca się produkcją
i sprzedażą komputerowych nośników krojów pisma ma w swojej ofercie
na ogół około dwa do czterech tysięcy krojów. Wszystkie one mogą być
używane w TEX-u. Jak zawsze w przypadku TEX-a problemem nie jest
,,czy można?'', tylko ,,czy już umiem to zrobić?''.
Każdy krój pisma i każda odmiana może być dowolnie skalowana.
Nie ma (praktycznie) żadnych ograniczeń na wielkość pisma.
Skład można wykonywać zarówno pismem wielkości ułamka punktu drukarskiego
(co może mieć zastosowanie do tzw. mikrodruku, stosowanego np. do
zabezpieczania banknotów), jak też pismem wielkości kilkudziesięciu centymetrów
czy nawet kilku metrów.
2.6. Konfiguracja
TEX jest programem zajmującym w pamięci dyskowej -- zależnie od
wersji -- około 200--250 kilobajtów.
Do pracy potrzebne mu są dodatkowo pliki zawierające podstawowe,
tzw. metryczne informacje o fontach.
Każdy font (font, to zestaw znaków określonego kroju i wielkości)
używany przez system TEX, reprezentowany jest w pamięci dyskowej
komputera co najmniej dwoma różnymi plikami.
Pierwszy z tych plików
to tak zwany plik TFM ( TEX font metrics). Zawiera
on jedynie informacje o wymiarach znaków, w szczególności szerokość,
wysokość i głębokość każdego znaku. Nie zawiera informacji
o kształcie znaku. Zapis w pliku TFM wykorzystywany jest przez
program TEX podczas składania tekstu.
Cały komplet plików TFM obejmujący podstawowy zestaw fontów
TEX-a (w jego polskiej wersji),
w tym wszystkie fonty specjalne służące do składania wzorów
matematycznych,
zajmuje poniżej 180 kilobajtów.
Drugi plik informacyjny o foncie zawiera informacje o kształcie
każdego znaku. Zapis zawarty w tym pliku przeznaczony jest nie dla
programu TEX, ale dla jednego ze sterowników ( drajwerów)
współpracujących z TEX-em. Zapis ten służy przeniesieniu obrazu
każdego znaku na określone urządzenie zewnętrzne, takie jak ekran
komputera, drukarka laserowa, atramentowa lub igłowa albo fotonaświetlarka.
W związku z różnorodnością możliwych urządzeń zewnętrznych, ich jakości,
rozdzielczości i sposobów komunikowania się z nimi programów, różne też
mogą być zapisy fontów przeznaczonych do przeniesienia na te urządzenia.
Dlatego też nie ma jednego określonego standardu zapisywania fontów
TEX-owych przeznaczonych dla urządzeń zewnętrznych. Zwyczajowo jednak
fonty w postaci map bitowych zapisywane są w tzw. formacie PK.
Należy jednak pamiętać, że są to fonty przeznaczone dla określonej
rozdzielczości urządzenia zewnętrznego i dla określonego rodzaju
sterownika.
Zależnie od ilości i rodzaju używanych urządzeń zewnętrznych
oraz zależnie od ilości różnych krojów i możliwych wielkości znaków,
które chcemy mieć stale dostępne, zapis fontów na dysku może zajmować
mniej lub więcej miejsca. Wydaje się, że minimalna konfiguracja, umożliwiająca
już pracę z prostymi tekstami, zajmuje poniżej 1 megabajta.
Możliwości instalowania fontów są praktycznie nieograniczone
można używać nawet kilku tysięcy krojów pisma. Ich zapis na dysku może zajmować
dziesiątki i setki megabajtów. Ilość miejsca zajmowanego przez
fonty jest jednak niezależna od systemu TEX i wynosiłaby
tyle samo przy jakimkolwiek innym systemie składu.